Station Amsterdam Centraal is het Centraal Station van de Nederlandse hoofdstad Amsterdam. Het is gebouwd tussen 1881 en 1889 door architect P.J.H. Cuypers en ingenieur/architect A.L. van Gendt. Het station telt zes perrons die via drie dwarsgangen onder de vijftien sporen (waarvan 11 reizigerssporen) bereikbaar zijn. Dagelijks telt Amsterdam Centraal ongeveer 250.000 in- en uitstappers , waarmee het een van de drukste stations van Nederland is; het station gaat in de toekomst groeien tot zo’n 300.000 in- en uitstappers per dag.
Cuypers ontwierp ook het in 1885 geopende Amsterdamse Rijksmuseum, dat sterk lijkt op het Centraal Station. Van Gendt bouwde alle stations aan de spoorlijn Den Helder – Amsterdam en in Amsterdam onder meer het Concertgebouw (1883-1888), de Hollandsche Manege en het Burgerziekenhuis (1889-1891).
Het station is het eerste station in Nederland dat door een bekende architect werd ontworpen, daarvoor waren het vaak ingenieurs en minder befaamde architecten, maar de omgeving en aanzien van het te bouwen pand vroegen om een architect. Door de aanleg van de sporen en het station op drie kunstmatige eilanden in een deel van het IJ, werd het Open Havenfront afgesloten van open water, maar zo werd wel voorkomen dat de oude stad doorsneden werd met spoorlijnen.
Aan de oostzijde van het station is het Koningspaviljoen (tegenwoordig Koninklijke Wachtkamer) te vinden, compleet met inpandige parkeerplaats (oorspronkelijk voor een koets, nu voor een auto). Dit paviljoen bevat decoraties van de hand van George Sturm, met als thema het koningshuis en het gezag.
Cuypers benadrukte met de twee torens aan weerszijde van de kap dat het station een "nieuwe stadspoort" was. Het stationsgebouw vertoont dan ook sterke gelijkenis met het in 1885 opgeleverde Rijksmuseum, dat door dezelfde architect aan de zuidzijde van de binnenstad is gebouwd.
Het Centraal Station verving het in 1878 gesloten Station Amsterdam Willemspoort en het van 1878 tot 1889 gebruikte tijdelijke station Westerdok. Het is gebouwd op drie aangeplempte eilanden in het IJ. Hiervoor werd zand gebruikt uit de duinen bij Velsen, dat vrijkwam bij het graven van het Noordzeekanaal. Net als veel andere gebouwen in Amsterdam werd het gebouwd op houten palen (8687 stuks). Bij de bouw traden verzakkingen op, waardoor het werk enige jaren werd vertraagd. Op 15 oktober 1889 werd het station onder enorme publieke belangstelling geopend.
Cuypers ontwierp wel het gebouw, maar de overkapping van de perrons viel buiten de opdracht. De eerste oplevering van het gebouw in oktober 1884 was dan ook zonder perronoverkappingen. De kap, bestaande uit 50 boogspanten en een overspanning van bijna 45 meter, werd ontworpen door L.J. Eijmer, civiel-ingenieur bij de Staatsspoorwegen. Cuypers ontwierp wel de decoraties voor de spanten en de kopgevels. De stationskap werd uiteindelijk in oktober 1889 voltooid.
Een tweede, smallere maar gelijksoortige kap aan de IJ-zijde werd voltooid in 1922. Tussen de twee kappen bleef een aantal sporen niet overdekt. In 1996 werd er over deze sporen een derde "middenkap" gebouwd, ontworpen door Jan Garvelink, architect bij Holland Railconsult.
Naast de middenkap is er in jaren tachtig van de twintigste eeuw een hoop vernieuwd. Zo is het perron langs spoor 15 verbouwd zodat het een volwaardig perronspoor werd. Dit werd gedaan om de drukte van de Flevolijn en Schiphollijn op te vangen. Pas in 1998 was spoor 15 volledig afgebouwd; dit kwam door dat er veel panden onteigend moesten worden naast het station. Begin jaren tachtig zijn de centrale hal en middentunnel fors verbreed en gemoderniseerd door Articon, het voormalige ingenieursbureau van de NS. Inmiddels is dat weer achterhaald; voor de Noord-Zuidlijn worden de tunnels en hallen weer fors verbouwd.
In 1994 werd door de NS een nieuwe verkeersleidingspost in gebruik genomen. Deze ligt aan de westkant, voorheen zat de post in het station zelf. Ook bouwde NS aan uitbreiding van het westelijke emplacement en aan de uitbreiding van vier naar zes sporen ten westen van het station. Deze aanpassing werd uitgevoerd tussen 1991 en 1996. Voor de treinen richting Sloterdijk kwam er zo meer ruimte.
Zoals aangeven werd in 1996 de middenkap opgeleverd, in 2000 werd de vernieuwde westtunnel geopend. Deze werd verbreed en gemoderniseerd omdat de middentunnel buiten gebruik ging voor de aanleg van de Noord-Zuidlijn. Daarna werd gestart met het verlengen van de perronsporen 10-15. Dit werd werd in 2004 opgeleverd. In verband met de Noord-Zuidlijn heeft ProRail in 2003 een kunstwerk in de vorm van een poort geplaatst. Het kunstwerk is van de hand van Hugo Kaagman en is getiteld 2b or not 2b en blijft er nog tot minstens 2010 staan.
Sinds 1997 wordt er gewerkt aan de grote verbouwing van Amsterdam Centraal en omstreeks 2013 zal dit station de status van wereldstation verkrijgen omdat het het een knooppunt is van internationale spoorlijnen, waaronder de HSL-Zuid en de toekomstige HSL-Oost.
Aan de noordkant, langs de oever van het IJ, zal er onder een vierde boogkap een nieuw busstation komen. Per uur doen zo’n 100 bussen het Centraal Station aan. Anno 2003 waren de bushaltes nog verspreid over vijf verschillende locaties. Dit zorgde voor onduidelijkheid bij de reizigers. Daarom wordt gebouwd aan één centraal busstation aan de achterzijde van het station. Het busstation zal in 2013 gereed zijn.
Het nieuwe busstation komt op dezelfde hoogte te liggen als de NS sporen (+1 niveau). Alle haltes voor stads- én streekbussen, nu nog verspreid rond het Stationseiland, worden verzameld op één plek. Het nieuwe busstation gaat bestaan uit een platform met ruimte voor 24 halteplaatsen met drie op- en afritten. Om de beschikbare ruimte efficiënt te gebruiken, krijgt het nieuwe busstation dynamische halteplaatsen. De halteplaats ligt dus niet vast maar kan verspringen naar de eerst voorliggende of eerst achterliggende halte. Het systeem wijst, afhankelijk van de beschikbare ruimte op dat moment, een halte toe. Een elektronisch bord bij de entree van het busstation informeert de reiziger over de plaats van zijn of haar bus. Via liften, trappen en roltrappen bereiken voetgangers het maaiveld en de IJhal.
Het nieuwe busstation krijgt eenzelfde soort kap als het treinstation. Naast de huidige drie kappen heeft het Centraal Station in 2012 dus een vierde kap. De kap zorgt voor de samenhang tussen het busstation, de stationshal, het maaiveld en de verschillende veren aan de IJzijde van het Centraal Station.
Vanuit het Amsterdamse Centraal Station kan men per trein naar de meeste belangrijke bestemmingen in Nederland en het omliggende buitenland reizen. Zo rijden er vanuit Amsterdam Centraal de volgende treinseries:
| Serie: | Treinsoort: | Route: | Materieel: | Bijzonderheden: |
|---|---|---|---|---|
| 100 | ICE* | Amsterdam Centraal – Utrecht Centraal – Arnhem – Köln Hbf – Frankfurt (Main) Flughafen Fernbahnhof – Basel SBB v.v. (NS Hispeed/DB) | ICE 3M | 1x per dag |
| 120 | ICE* | Amsterdam Centraal – Utrecht Centraal – Arnhem – Köln Hbf – Frankfurt (Main) Flughafen Fernbahnhof – Frankfurt (Main) Hbf v.v. (NS Hispeed/DB) | ICE 3M | 5x per dag |
| 400 | CityNightLine | Amsterdam Centraal – Utrecht Centraal – Arnhem – Köln Hbf – Basel SBB/Zürich HB/München Hbf – Garmisch-Partenkirchen v.v. (CityNightLine) | CNL | 1x per dag |
| 447 | Euronight | Amsterdam Centraal – Utrecht Centraal – Arnhem – Köln Hbf – Berlin Hbf – Warschau – Minsk – Moskou | EN | Om de dag, soms onregelmatig |
| 800 | Intercity | Alkmaar – Zaandam – Amsterdam Centraal – Utrecht Centraal – 's-Hertogenbosch – Eindhoven – Weert – Roermond – Sittard – Maastricht/Heerlen v.v. (NS) | VIRM | 2x per uur, rijdt 's avonds na 20:00 uur en 's zondags niet tussen Alkmaar en Amsterdam Centraal, rijdt in de spits extra tussen Schagen en Alkmaar |
| 1400 | Nachtnet | Eindhoven – 's-Hertogenbosch – Utrecht Centraal – Amsterdam Centraal – Schiphol – Leiden Centraal – Den Haag HS – Delft – Rotterdam Centraal – Dordrecht – Breda – Tilburg – Eindhoven v.v. (NS) | ICM/VIRM | 1x per uur, rijdt van zondagnacht t/m woensdagnacht niet tussen Eindhoven en Utrecht Centraal en tussen Rotterdam Centraal en Eindhoven |
| 1500 | Intercity | Amsterdam Centraal – Hilversum – Amersfoort v.v. (NS) | ICM/ICL/VIRM | 2x per uur, rijdt in de spits extra tussen Amersfoort, Apeldoorn en Deventer |
| 2100 | Intercity | Amsterdam Centraal – Schiphol – Leiden Centraal – Den Haag HS – Rotterdam Centraal – Dordrecht – Roosendaal – Vlissingen v.v. (NS) | VIRM | 2x per uur, op het traject tussen Dordrecht en Vlissingen 1x per uur |
| 2200 | Sneltrein | Amsterdam Centraal – Haarlem – Leiden Centraal – Den Haag HS – Delft – Rotterdam Centraal – Dordrecht – Breda v.v. (NS) | DDM-1/DD-AR | 2x per uur, tussen Dordrecht en Breda in de daluren 1x per uur |
| 2600 | Sneltrein | Amsterdam Centraal – Schiphol – Leiden Centraal – Den Haag Centraal v.v. (NS) | VIRM | 2x per uur, rijdt tussen Amsterdam Centraal en Schiphol als stoptrein |
| 3000 | Intercity | Den Helder – Alkmaar – Zaandam – Amsterdam Centraal – Utrecht Centraal – Veenendaal-De Klomp – Ede-Wageningen – Arnhem – Nijmegen v.v. (NS) | VIRM | 2x per uur, rijdt tussen Den Helder en Alkmaar als stoptrein, stopt 's avonds na 20:00 uur en op zondagochtend ook in Driebergen-Zeist |
| 3900 | Intercity | Lelystad Centrum – Almere Centrum – Amsterdam Centraal – Schiphol – Hoofddorp v.v. (NS) | DD-AR/SGMm | 2x per uur, rijdt tussen Amsterdam Centraal en Hoofddorp als stoptrein |
| 4000 / 4500 | Intercity | Rotterdam Centraal - Gouda - Woerden - Breukelen - Duivendrecht - Amsterdam Centraal - Amsterdam Sloterdijk - Hoorn – Enkhuizen - v.v (NS) | DD-AR | 2x per uur, rijdt tussen Rotterdam - Amsterdam en Hoorn - Enkhuizen als stoptrein |
| 4700 | Stoptrein | Uitgeest – Zaandam – Amsterdam Centraal – Weesp – Almere Centrum – Almere Oostvaarders v.v. (NS) | SGMm | 2x per uur, rijdt 's avonds na 20:00 uur en op zondag ook tussen Almere Oostvaarders en Lelystad Centrum, en tussen Alkmaar en Uitgeest |
| 4800 | Stoptrein | Amsterdam Centraal – Haarlem – Uitgeest v.v. | DD-AR | 2x per uur |
| 5400 | Intercity | Amsterdam Centraal – Haarlem – Zandvoort aan Zee v.v. | DD-AR | 2x per uur, rijdt enkel Haarlem Spaarnwoude voorbij |
| 5800 | Sprinter | Uitgeest – Zaandam – Amsterdam Centraal – Weesp – Hilversum – Amersfoort – Amersfoort Vathorst v.v. (NS) | DD-AR/SGMm | 2x per uur, rijdt 's avonds na 20:00 uur en in het weekend alleen tussen Amsterdam en Amersfoort |
| 6300 | Stoptrein | Amsterdam Centraal – Haarlem – Leiden Centraal – Den Haag Centraal | DD-AR | 2x per uur, alleen in de spits |
| 9200 | Intercity (Beneluxtrein) | Amsterdam Centraal – Schiphol – Den Haag HS – Rotterdam Centraal – Dordrecht – Roosendaal – Antwerpen-Centraal – Mechelen – Brussel-Noord – Brussel-Centraal – Brussel-Zuid v.v. (NS Hispeed/NMBS) | ICRm | 1x per uur |
| 9300 | Thalys | Amsterdam Centraal – Schiphol – Den Haag HS – Rotterdam Centraal – Antwerpen-Centraal – Brussel-Zuid – Parijs Noord v.v. (Thalys) | TGV | 7x per dag |
| 14500 | Intercity | Amsterdam Centraal – Hoorn – Enkhuizen v.v. (NS) | DDM-1/DD-AR | 2x per uur, alleen in de spits |
* Tot december 2007 reden de ICE's na Frankfurt als ICE 220 door naar München.
Voor het Centraal Station is sinds 1980 ook een metrostation gelegen onder het Stationsplein. De Amsterdamse metrolijnen 51, 53 en 54 hebben hier hun eindpunt.
Er zijn sinds 2003 bouwwerkzaamheden gaande voor de aanleg van de Noord/Zuidlijn (metrolijn 52) die het Centraal Station haaks zal kruisen. Daartoe zijn de hoofdingang en delen van de "Middentunnel" langdurig afgesloten.
Op Stationsplein 7 is het Informatiecentrum Stationseiland waar een beeld wordt gegeven van de veranderingen in en om het Centraal Station in relatie tot de metrobouw.
Hieronder een overzicht van bus-, tram- en metrolijnen die Amsterdam Centraal aandoen.
| Lijn | Route | Vervoerder |
|---|---|---|
| 51 | CS – Amstelstation – Station Amsterdam Zuid – Amstelveen Westwijk | GVB |
| 53 | CS – Amstelstation – Station Diemen Zuid – Gaasperplas | GVB |
| 54 | CS – Amstelstation – Station Duivendrecht – Bijlmer ArenA – Holendrecht – Gein | GVB |
| Lijn | Route | Vervoerder |
|---|---|---|
| 1 | CS – Leidseplein – Surinameplein – Osdorp De Aker (Matterhorn) | GVB |
| 2 | CS – Leidseplein – Hoofddorpplein – Nieuw Sloten (Oudenaardeplantsoen) | GVB |
| 4 | CS – Frederiksplein – Station RAI | GVB |
| 5 | CS – Leidseplein – Station Zuid – Amstelveen (Binnenhof) | GVB |
| 9 | CS – Plantage – Watergraafsmeer – Diemen (Sniep) | GVB |
| 13 | CS – Rozengracht – Mercatorplein – Geuzenveld (Lambertus Zijlplein) | GVB |
| 16 | CS – Vijzelstraat – De Lairessestraat – VU Medisch Centrum | GVB |
| 17 | CS – Rozengracht – Kinkerstraat – Osdorp (Dijkgraafplein) | GVB |
| 24 | CS – Vijzelstraat – Stadionweg – VU Medisch Centrum | GVB |
| 25 | Passagiersterminal – CS – Vijzelstraat – President Kennedylaan | GVB |
| 26 | CS – Piet Heintunnel – IJburg (IJburglaan) | GVB |
| Lijn | Route | Vervoerder |
|---|---|---|
| N70 | Amsterdam CS – Leidseplein – Stadionbuurt – VU Medisch Centrum – Amstelveen Busstation – Uithoorn Busstation – Mijdrecht – Wilnis – Vinkeveen | CXX |
| N72 | Amsterdam CS – Leidseplein – Stadionbuurt – VU Medisch Centrum – Amstelveen Busstation – Uithoorn Busstation – Aalsmeer – Schiphol P30 – Schiphol Plaza/NS | CXX |
| N93 | Amsterdam Leidseplein – Amsterdam CS – Amsterdam-Noord – Landsmeer – Amsterdam-Noord – Oostzaan – Zaandam Station | CXX |
| 18 | CS – Slotervaart | GVB |
| 21 | CS – Geuzenveld | GVB |
| 22 | Spaarndammerbuurt – CS – Muiderpoortstation – Indische Buurt | GVB |
| 32 | CS – Buikslotermeerplein | GVB |
| 33 | CS – Buikslotermeerplein – Nieuwendam | GVB |
| 34 | CS – Banne Buiksloot | GVB |
| 35 | CS – Molenwijk | GVB |
| 42 | CS – KNSM Eiland | GVB |
| 43 | CS – Borneo Eiland | GVB |
| 48 | CS – Station Sloterdijk | GVB |
| 91 | Amsterdam CS – Amsterdam-Noord – Zaandam Schipbeek | CXX |
| 92 | Amsterdam CS – Amsterdam-Noord – Oostzaan – Zaandam Station | CXX |
| 93 | Amsterdam CS – Amsterdam Buikslotermeerplein – Amsterdam-Noord – Landsmeer – Den Ilp – Purmerend | Arriva |
| 94 | Amsterdam CS – Amsterdam-Noord – Zaandam Station | CXX |
| 100 | Amsterdam CS – Amsterdam Buikslotermeerplein – Purmerend Tramplein – Purmerend M L Kingweg – Middenbeemster – De Rijp | Arriva |
| 104 | Amsterdam CS – Purmerend Purmer Noord | Arriva |
| 106 | Amsterdam CS – Purmerend M L Kingweg | Arriva |
| 107 | Amsterdam CS – Amsterdam Buikslotermeerplein – Purmerend Purmer Noord | Arriva |
| 108 | Amsterdam CS – Purmerend Weidevenne – Purmerend Tramplein | Arriva |
| 110 | Amsterdam CS – Amsterdam Buikslotermeerplein – Monnickendam – Volendam – Edam | Arriva |
| 111 | Amsterdam CS – Amsterdam Buikslotermeerplein – Monnickendam – Marken | Arriva |
| 112 | Amsterdam CS – Volendam – Edam | Arriva |
| 114 | Amsterdam CS – Amsterdam Buikslotermeerplein – Monnickendam – Edam – Hoorn Station | Arriva |
| 115 | Amsterdam CS – Monnickendam | Arriva |
| 116 | Amsterdam CS – Volendam – Edam | Arriva |
| 117 | Amsterdam CS – Edam – Hoorn Station | Arriva |
| 118 | Amsterdam CS – Volendam – Edam | Arriva |
| 142 | Amsterdam CS – Leidseplein – VU Medisch Centrum – Amstelveen
Busstation - Amstelveen Poortwachter – Uithoorn Busstation –
Mijdrecht – Wilnis (Sneldienst tussen Uithoorn en Amsterdam CS) |
CXX |
| 170 | Amsterdam CS – Leidseplein – VU Medisch Centrum – Amstelveen Busstation – Amstelveen Poortwachter – Uithoorn Busstation – Uithoorn Amstelplein | CXX |
| 172 | Amsterdam CS – Leidseplein – VU Medisch Centrum – Amstelveen Busstation – Aalsmeer – Kudelstaart | CXX |
| 173 | Amsterdam CS – Amsterdam Buikslotermeerplein – Amsterdam-Noord – Landsmeer | Arriva |
| 200 | Amsterdam CS – Amsterdam Buikslotermeerplein – Purmerend Tramplein – Purmerend M L Kingweg | Arriva |
| 204 | Amsterdam CS – Purmerend Purmer Noord | Arriva |
| 210 | Amsterdam CS – Monnickendam – Volendam – Edam | Arriva |
| 217 | Amsterdam CS – Edam – Hoorn Station | Arriva |
| 348 | CS – Station Sloterdijk | GVB |
| 352 | CS – Geuzenveld | GVB |
| 353 | CS – Osdorp De Aker | GVB |
| 354 | CS – Amstelveen Busstation – Amstelveen Waardhuizen | GVB |
| 355 | CS – Amstelstation – Bijlmer ArenA | GVB |
| 357 | CS – Gaasperplas – Bijlmer ArenA | GVB |
| 358 | CS – Station Zuid – Badhoevedorp | GVB |
| 359 | CS – Muiderpoortstation – IJburg | GVB |
| 360 | CS – Buikslotermeerplein (Alleen in de zomerperiode.) | GVB |
| 361 | CS – Nieuwendam | GVB |
| 363 | CS – Molenwijk | GVB |
Aan de achterzijde van het Centraal Station, aan de De Ruijterkade is het vertrekpunt van de Amsterdamse veren naar Amsterdam-Noord en van de snelle veerdienst naar Velsen.
