Het Nationaal Monument op de Dam in Amsterdam is het belangrijkste monument voor de herdenking van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Het monument staat centraal bij de jaarlijkse Nationale Dodenherdenking op 4 mei, bijgewoond door de koning.
Het bouwwerk staat in de Top 100 Nederlandse monumenten 1940-1958.
Het Nationaal Monument is ontworpen door architect J.J.P. Oud. De beelden zijn van beeldhouwer Johannes Anton Rädecker, en de reliëfs van Paul Grégoire.
Het monument bestaat uit een betonnen pyloon van 22 meter hoog, bekleed met travertijn, met daarop het beeld "De Vrede". Aan de voorzijde zijn vier geboeide mannenfiguren aangebracht die de oorlog voorstellen. Rechts en links twee mannen uit het verzet met huilende honden, voorstellende smart en trouw.
De figuren stellen respectievelijk voor: de ellende, het verzet en de overwinning. Voor het monument staan nog twee leeuwenfiguren gemaakt door Jan Willem Rädecker, de zoon van Johannes Anton. Om de pyloon staat een gebogen gedenkmuur waarin elf urnen met aarde, afkomstig van fusillade- en erebegraafplaatsen uit de toenmalige elf provincies, en een urn met aarde van de erevelden uit het voormalig Nederlands-Indië zijn geplaatst.
De Latijnse tekst op de voorzijde van het gedenkteken is van dr. J.D. Meerwaldt: Шаблон:Citaat
('Laat hier waar het hart van het moederland is, het monument dat burgers binnen in hun harten dragen, naar de sterren van God kijken.')
"Nimmer, van erts tot arend, was enig schepsel vrij onder de zon, noch de zon zelve, noch de gesternten. Maar geest brak wet en stelde op de geslagen bres de mens. Uit die eersteling daalden de ontelbaren. Duchtend zijn hoge blik deinsden hun zwermen binnen de wet terug en werden volkeren en stonden elkander naar het leven, onder nachtgewolkten verward treurspel, dat wereld heet. Sindsdien werd geen mens vrij dan ontboden van boven zijn dak, geen volk dan beheerst van boven zijn torens. Blijve ons dat bij, verlost als we werden uit het schrikbewind van een onderwereld. Niet onbeheerst, doch enkel beheerst van boven de wereld blijft vrijheid ons deel."
De tekst op de muur met urnen luidt: Шаблон:Citaat
Deze belettering is ontworpen door Jan van Krimpen.
Tot 1914 stond op de Dam ook een Nationaal Monument, De Eendracht.
Vlak na het einde van de Tweede Wereldoorlog dienden twee voormalige Nederlandse militairen een voorstel in bij de gemeente Amsterdam voor de oprichting van een Nationaal Monument. Binnen twee jaar verklaarde het gemeentebestuur en de Nederlandse regering zich akkoord en bood de gemeente Amsterdam het Damplantsoen aan. Op de Dam verrees in afwachting van het uiteindelijke monument, in 1947 een tijdelijke kolomnade met daarin elf urnen met aarde van de fusilladeplaatsen uit de elf provincies en drie jaar later werd ook een urn geplaatst met aarde uit Nederlands-Indië. Dit monument was een ontwerp van A.J. van de Steur en Auke Komter.
Op hetzelfde ogenblik werd er ook geld ingezameld voor een monument dat mede door Heineken werd gefinancierd. Dat had dan in het Tweede Weteringplantsoen, tegenover het kantoor van Freddy Heineken en dicht bij de brouwerij, moeten verrijzen. Johannes Anton Rädecker werd aangetrokken om dit monument vorm te geven. Zijn schetsen, en die van andere beeldhouwers, werden in 1946 tentoongesteld in het Stedelijk Museum.
Naar aanleiding van deze tentoonstelling besloot burgemeester Arnold Jan d'Ailly dat het monument op de Dam zou verrijzen ten koste van het plan in de Tweede Weteringplantsoen. Om geld in te zamelen verkocht de gemeente symbolisch de grond aan particulieren voor 50ct per cm³. Overigens was deze actie niet erg succesvol. Johannes Anton Rädecker werd nogmaals voorgedragen als ontwerper, maar werd opgedragen samen te werken met een architect. Dit werd J.J.P. Oud. Na vier jaar kregen Oud en Rädecker van de Centrale Commissie voor Oorlogs- en Vredesgedenktekens het groene licht om hun ontwerp uit te voeren.
Rädecker werd langzaam ziek, en zijn ontwerpen werden aangevuld door zijn zoon Jan Willem. De onthulling van het monument vond plaats op 4 mei 1956, enkele maanden na de dood van Rädecker.
In 1965 en 1998 werd het monument grondig gerestaureerd.
Op 15 oktober 2007 werd bekend dat het Nationaal Monument de status van rijksmonument zou krijgen. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed voegde het monument op 14 augustus 2009 toe aan de lijst van rijksmonumenten.
