De IJzeren Poort (Roemeens: Porţile de Fier; Servisch: Гвоздена врата, Gvozdena vrata; Bulgaars: Железни врата, Železni Vrata; Hongaars: Vaskapu; Turks: Demirkapi; Duits: Eisernes Tor) is een kloofdal van de Donau, dat in ruime zin een traject van 134 km lengte omvat, en in enge zin alleen de laatste barrière in dit traject, die even voorbij de Roemeense stad Orşova ligt en waar zich tegenwoordig een stuwdam bevindt.
| De IJzeren Poort |
| Categorie:Wikipedia:Gesproken Wikipedia |
De IJzeren Poort (Roemeens: Porţile de Fier; Servisch: Гвоздена врата, Gvozdena vrata; Bulgaars: Железни врата, Železni Vrata; Hongaars: Vaskapu; Turks: Demirkapi; Duits: Eisernes Tor) is een kloofdal van de Donau, dat in ruime zin een traject van 134 km lengte omvat, en in enge zin alleen de laatste barrière in dit traject, die even voorbij de Roemeense stad Orşova ligt en waar zich tegenwoordig een stuwdam bevindt.
De Donau vormt hier de grens tussen Roemenië in het noorden en Servië in het zuiden. De rivier scheidt op deze plaats de zuidelijke Karpaten van de noordwestelijke uitlopers van het Balkangebergte. In het Roemeens gebruikt men de aanduiding Porţile de Fier,<ref>Шаблон:RoParcul Natural Porţile de Fier</ref> letterlijk "IJzeren Poorten", waarmee dan ook de gehele reeks kloven wordt aangeduid. Een andere Roemeense naam voor het laatste traject is Clisura Dunării, Donaukloof. In Servië staat het kloofdal bekend als Djerdap respectievelijk Djerdapska klisura.
Kaart van de Donau met de IJzeren Poort tussen
Servië en Roemenië De Kazan-kloof vanaf de
rechteroever De eerste versmalling van de Donau bevindt zich
voorbij het (Roemeense) eiland Moldova Veche en heet de
Golubac-kloof. Deze is 14,5 kilometer lang en op het nauwste
punt 230 meter breed. Aan het begin staat bij Golubac op de Servische
oever een middeleeuwse burcht. Via het dal Ljupovska wordt
de tweede kloof, Gospodin Vir, bereikt, die 220 meter smal
wordt en 15 kilometer lang is. De rotsen worden tot 500 meter hoog
en zijn hier vanaf het land het moeilijkst toegankelijk. Het
bredere Donji Milanovac vormt de verbinding met de
Grote en de Kleine Kazan-kloof, die samen 19
kilometer lang zijn. Het Orşova-dal is het laatste bredere
traject voordat de rivier bij de laatste kloof, de
Sip-kloof, de laagvlakte van Walachije bereikt.
De Grote Kazan (Kazan betekent "ketel") is de beroemdste en de
nauwste kloof van het traject: de rivier versmalt hier tot 150
meter en bereikt er een diepte tot 53 meter.<ref>Шаблон:EnNasa
Earth Observatory - The Danube’s Iron Gates</ref>
Op deze plaats bevond zich de legendarische brug van
Trajanus op stenen pijlers die de Romeinse keizer Trajanus liet
optrekken door Apollodorus.<ref>Leonardo Fernández Troyano -
Bridge Engineering - A Global Perspective (Thomas Telford
Publishing, 2003)</ref> De brug werd gebouwd tussen 103 en
105, voorafgaand aan Trajanus' verovering van Dacië. Op de
rechteroever herinnert een Romeinse plaket (Tabula Traiana) aan
hem.<ref>CIL
III 8267</ref> Aan de Roemeense kant is bij de Kleine
Kazan het gezicht van Trajanus' Dacische tegenstander Decebalus in
een rots uitgehouwen.
In de minder spectaculaire kloof Gospodin Vir zijn aanzienlijk
oudere schatten blootgelegd: hier werd in de jaren '60 op de
rechteroever de archeologische vindplaats Lepenski Vir ontdekt, de
belangrijkste in Zuidoost-Europa. Vooral de zandstenen beelden uit
het vroege neolithicum spreken tot de verbeelding. Ook elders in de
IJzeren Poort bevinden zich archeologische vindplaatsen, die
aantonen dat dit gebied al zeer lang bewoond wordt.
Het kloofdal was vanwege de rotsbanken en de daarmee
samenhangende stroomversnellingen een beruchte doorgang voor de
scheepvaart. In het Duits staat het traject nog steeds bekend als
de Kataraktenstrecke, al zijn de cataracten nu verleden
tijd. Ter hoogte van de eigenlijke IJzeren Poort was de rots
Prigrada tot 1896 de belangrijkste hindernis: de rivier
verbreedde zich hier sterk en de waterstand was er navenant laag.
Stroomopwaarts was de rots Greben bij de Kazan-kloof
berucht.
In 1831 was op initiatief van de Hongaarse staatsman István
Széchenyi al een plan gemaakt voor het bevaarbaar maken van de
doorgang. Uiteindelijk slaagde Gábor Baross, Hongarijes "IJzeren
Minister" erin de financiering voor dit project rond te
krijgen.<ref>Wereld
Natuur Fonds - On the Danube through the Iron
Gate</ref> Voorbij Orşova blies men vanaf 1890 over
een afstand van ruim twee kilometer rotsen op om een 80 meter brede
en drie meter diepe vaargeul tot stand te brengen. De Greben werd
over een breedte van ruim twee kilometer verwijderd. Hier was een
diepte van twee meter voldoende.<ref>Encyclopædia Britannica
Eleventh Edition - Danube [1]</ref>
Op 17 september 1896 werd het aldus ontstane Kanaal van Sip
(genoemd naar het Servische plaatsje op de rechteroever) geopend
door de Oostenrijks-Hongaarse keizer Frans Jozef I, de Roemeense
koning Carol I en de Servische koning Alexander.
De resultaten van de inspanningen vielen enigszins tegen. Het
kanaal had een zo sterke stroming, dat de schepen stroomopwaarts
nog tot 1973 door een locomotief moesten worden getrokken. De
IJzeren Poort bleef aldus een hindernis van betekenis.
Stuwdam 1 Stuwdam 2 De bouw van het gemeenschappelijke
Roemeens-Joegoslavische megaproject in de vorm van een stuwdam dat
de rivier definitief zou bedwingen begon in 1964. In 1972 werd de
Djerdap-stuwdam samen met twee waterkrachtcentrales en twee sluizen
geopend.<ref>Daniel
F. McGinnis et al. - Silica retention in the Iron Gate I
reservoir on the Danube river: the role of side bays as nutrient
sinks (Wiley InterScience, 2006)</ref>
De bouw van deze dam leidde ertoe dat het dal van de Donau vanaf
Belgrado het karakter van een stuwmeer kreeg, en zorgde er
bovendien voor dat het waterpeil in de rivier in de buurt van de
dam zo'n 35 meter steeg. Het oude Orşova, het Donaueiland Ada Kaleh
en nog zeker vijf dorpen met in totaal ruim 17.000 inwoners moesten
wijken. De mensen werden elders gehuisvest, maar de nederzettingen
zijn voorgoed in de Donau verdwenen.
De bouw van de dam had ook grote gevolgen voor de natuur,
bijvoorbeeld doordat de trekroute van enkele steursoorten er
definitief door werd verbroken.
De flora, de fauna en de geomorfologische, archeologische en cultuurhistorische objecten van de IJzeren Poort worden in beide landen sinds de aanleg van de dam wel beschermd: in Servië in het Nationale Park Djerdap (sinds 1974, 63.608 ha) en in Roemenië in het Natuurpark Portile de Fier (sinds 2000, 115.655 ha).
Na de constructie van deze stuwdam werd stroomafwaarts nog een tweede stuwdam aangelegd, eveneens met 2 sluizen en 2 waterkrachtcentrales (één per oeverstaat). Deze stuwdam bevindt zich nabij de Servische stad Negotin en de Roemeense stad Gruia, nabij de grens met Bulgarije. Deze stuwdam wordt Djerdap 2 of Iron Gate 2 genoemd.
Het eiland Ada Kaleh is waarschijnlijk het meest tot de verbeelding sprekende slachtoffer van de bouw van de Djerdap-dam. Het was een Turkse enclave, had een moskee en kronkelende straatjes, en gold als vrijhaven en smokkelnest. Behalve Turken woonden er nog vele andere bevolkingsgroepen.
Het eiland lag ruim drie kilometer stroomafwaarts van Orşova en mat 1700 bij 400-500 meter. Het was ommuurd: de Oostenrijkers hadden er in 1669 een vesting gebouwd tegen de Turken, die sindsdien een twistappel tussen beide rijken zou blijven. In 1699 werd het eiland Turks, van 1716-1718 Oostenrijks, in 1738 na een beleg van vier maanden weer Turks, waarop de Oostenrijkers het in 1789 opnieuw veroverden, maar het in het daaropvolgende vredesverdrag aan de Turken moesten laten. Het eiland verloor daarop zijn militaire betekenis. De Vrede van Berlijn van 1878 drong het Turkse rijk ver terug naar het zuiden: het eiland kwam onder bestuur van Oostenrijk-Hongarije, maar bleef bezit van de Turkse sultan. De bewoners genoten belasting- en tolvrijheid en hoefden niet in dienst. In 1923, toen de Donaumonarchie was verdwenen, kozen de bewoners voor aansluiting bij Roemenië.
De moskee van Ada Kaleh dateerde van 1903 en was gebouwd op de plaats waar eerder een franciscaner klooster stond. Het tapijt, een schenking van de Turkse sultan, bevindt zich sinds 1965 in de moskee van Constanţa.
De meeste bewoners van Ada Kaleh emigreerden na de evacuatie van het eiland naar Turkije. Een kleiner deel ging naar de Dobroedzja, een ander Roemeens gebied met een Turkse minderheid.
De IJzeren Poort stroomopwaarts Rivierwater stroomt altijd van hoog naar laag. Hoe is het dan mogelijk dat de Donau zich een enge weg baant door een gebergte? De verklaring van dit feit kan alleen liggen in het feit dat de Donau veel ouder is dan de Karpaten en Transsylvanische Alpen. De rivier stroomde er al voordat deze bergen zich begonnen te ontwikkelen. Het oprijzen van de bergen ging relatief langzaam en de rivier kon zijn bedding dieper en dieper uitslijpen, zodat de IJzeren Poort ontstond.<ref>Шаблон:DeGeographie-diplom.de: Hydrologie, Hydrogeographie: 6. Fluss- und Talnetze</ref> Dit noemt men een antecedent doorbraakdal.
Wat zou er gebeuren als de IJzeren Poort zou worden afgesloten door een dam die nog veel hoger zou zijn dan de huidige, een dam van bijvoorbeeld 400 of 500 meter hoog? Dan zou de hele Hongaarse laagvlakte binnen een eeuw overstroomd worden door een meer dat op vele plaatsen meer dan 300 meter diep zou zijn. En tenslotte zou het Donauwater dan ergens in Kroatië of Slovenië een uitweg vinden naar de Adriatische Zee. De Donau zou dan een nieuwe monding krijgen.
Bronnen, noten en/of referenties:
|
Zijrivieren: Iller · Lech · Wörnitz · Altmühl · Naab
· Regen · Isar · Inn · Traun · Enns · Ybbs · Traisen · Wien ·
Schwechat · Morava · Leitha · Rába · Váh · Hron · Ipeľ · Sió · Drau
· Tisza · Sava · Timiş · Morava · Timok · Jiu · Iskar · Olt · Osam
· Jantra · Vedea · Argeş
· Ialomiţa · Siret · Proet |
| Wikimedia Commons | Voor meer mediabestanden zie de categorie Iron Gate (Danube) van Wikimedia Commons. |
Categorie:Stuwdam Categorie:Kloof Categorie:Stuwmeer
da:Jernporten de:Eisernes Tor en:Iron Gate (Danube) eo:Fera Pordo es:Puertas de Hierro et:Raudvärav fi:Rautaportti fr:Portes de Fer (Danube) he:שערי הברזל hr:Đerdapska klisura hu:Vaskapu-szoros it:Porte di ferro ja:鉄門 ka:რკინის ჭიშკარი nn:Jernporten no:Jernporten pl:Żelazna Brama ro:Porţile de Fier ru:Железные ворота sh:Đerdapska klisura sr:Ђердапска клисура sv:Järnporten uk:Залізні Ворота zh:鐵門 (地名)
