Göbekli Tepe

Göbekli Tepe (Navelberg) is een bergheiligdom dat met een ouderdom van ca 11.500 jaar het oudst bekende tempelcomplex ter wereld is. Het is gebouwd tijdens het begin van het neolithicum en staat op het hoogste punt van een langgerekte bergketen ongeveer 13 km ten noordoosten van Urfa, een stad in het zuidoosten van Turkije. In 2008 zijn Turkse en Duitse archeologen bezig met opgravingen.

Ontdekking

Göbekli Tepe stond al sinds het begin van de zestiger jaren (20e eeuw) als archeologische vindplaats bekend, maar haar betekenis werd pas later ingezien. De Amerikaanse archeoloog Peter Benedict had haar genoemd als mogelijk stammend uit de steentijd. Sinds 1994 doet het Deutsches Archäologisches Institut, in samenwerking met het museum van Şanlıurfa onder leiding van Klaus Schmidt, opgravingen en onderzoek. Voor het begin van de opgravingen werd de heuvel als landbouwgrond gebruikt. Generaties van boeren hadden steeds maar weer vervelende stenen weggehaald en op grote hopen gestapeld. Nogal wat is daarmee uit onwetendheid vernield. De archeologen begrepen dat deze steil oprijzende heuvel niet van natuurlijke oorsprong kon zijn. Later ontdekte men T-vormige pilaren. Boeren hadden klaarblijkelijk geprobeerd om deze grote stenen kapot te slaan.

Ouderdom

De opeenstapeling van lagen wijst er op dat deze plaats meerdere duizenden jaren in gebruik is geweest, waarschijnlijk beginnend in de middensteentijd.

Laag III

In de oudste nederzettingslaag (laag III) kwamen monolithische T-vormige pilaren tevoorschijn, die samen met (grof gestapelde) muren cirkelvormige of ovale bouwwerken vormen. In het midden van zo’n bouwwerk staan telkens twee nog grotere T-pilaren. Tot nu toe zijn 4 van zulke bouwwerken ontdekt met doorsnedes tussen de 10 en 30 meter. Op grond van geofysieke onderzoeken vermoedt men nog 16 bouwwerken meer. Deze laag kan men plaatsen in het Prekeramisch Neolithicum A of PPNA, misschien zelfs wel in het late Mesolithicum.

Laag II

Meerdere aan elkaar grenzende rechthoekige ruimten met vloeren van gemalen kalk die herinneren aan de terrazzovloeren van het Romeinse rijk, behoren tot de jongere laag II die men kan plaatsen in het Prekeramisch Neolithicum B of PPNB.

Laag I

De jongste laag I bestaat uit sedimenten die door erosie en het gebruik door boeren zijn ontstaan.

Versieringen

De monolieten zijn versierd met reliëfs van dieren of met abstracte pictogrammen. Deze tekens zijn nauwelijks een schrift te noemen, maar misschien zijn het (voor die tijd) algemeen begrijpelijke heilige symbolen, zoals ze ook in de holentekeningen uit de jonge steentijd gevonden zijn. Sommige T-pilaren hebben ook armen, waaruit men zou kunnen concluderen dat het om gestileerde mensen gaat. De zeer zorgvuldig bewerkte reliëfs verbeelden leeuwen, stieren, zwijnen, vossen, gazellen, slangen, andere reptielen en vogels. Of de scheppers van deze werken daarmee alleen de dierenwereld om hen heen wilden afbeelden dan wel mythische wezens (waar de armen misschien op duiden) blijft onbeantwoord. Ook de betekenis van de pictogrammen is niet duidelijk.

Resultaten tot nu toe

Nog maar 1,5 % van het hele gebied is opgegraven en alleen bij het tweede bouwwerk (B) van laag III werd het vloerniveau bereikt. Ook hier kwam een terrazzovloer tevoorschijn.

De opgravingen leverden tot nu toe nauwelijks aanwijzingen op voor bewoning van het complex. Door middel van C14-datering kon het einde van laag III op ca 9.000 v. Chr. gedateerd worden, het begin ervan wordt momenteel op minimaal 11.000 v. Chr geschat. Laag II stamt uit ongeveer 8000 v. Chr.

Klaus Schimdt stelt dat rond 9.000 v. Chr. de Neolithische revolutie (de omschakeling van het nomadenbestaan naar landbouw en veeteelt) nog moest beginnen. Nieuwere publicaties stellen echter dat in het midden-Oosten en Anatolië het Neolithicum 10.900 v. Chr. al stevig gevestigd was.

Het bouwen van het complex vereiste een behoorlijk ingewikkelde organisatie. De archeologen schatten dat er tot 500 mensen nodig waren om de 10–20 ton (soms zelfs 50 ton) zware pilaren in de steengroeven in de omgeving los te hakken en 100 tot 500 meter te transporteren. Klaus Schmidt stelt dat voor de voeding van de arbeiders vermoedelijk wild graan werd gebruikt, wild graan dat misschien zelfs al voor dat doel verbouwd werd. Nieuwere publicaties stellen dat experimenten met graanveredeling al 20.000 v. Chr. begonnen kunnen zijn. Woongebouwen zijn tot nu toe niet gevonden, wel “speciale gebouwen” die waarschijnlijk voor rituele bijeenkomsten werden gebruikt.

Aan het begin van het achtste millennium v. Chr. verloor de navelberg zijn betekenis. Landbouw en veeteelt hadden het leven grondig veranderd. Het complex is echter niet domweg in vergetelheid geraakt en in de loop der tijden door de natuur bedolven: het werd bewust met aarde bedolven. Waarom dit gebeurde, is niet duidelijk, maar het heeft het monument voor de wereld behouden.

Het complex werpt meer vragen op dan archeologen en historici kunnen beantwoorden. Zo is het ook niet duidelijk waarom binnen de heiligdommen achteraf steeds maar weer muren opgetrokken werden.

Interpretatie en betekenis

Göbekli Tepe geldt als de (archeologische) vondst van het millennium. Archeoloog Klaus Schmidt zegt in zijn opgravingsverslag: ”eerst was er de tempel, daarna de stad”. In zijn visie waren blijkbaar niet pas de gevestigde boeren maar ook reeds jagers en verzamelaars in staat om monumentale cultuscomplexen te bouwen. Deze revolutionaire stelling is echter in nieuwere publicaties, waarin de aanvang van het neolithicum veel vroeger genomen wordt, betwijfeld.

Klaus Schmidt beschouwt het complex als een centrale plaats in de dodencultus. De dieren op de reliëfs zouden dan de doden moeten beschermen. Graven zijn er overigens nog niet gevonden.

Göbekli Tepe bevindt zich (samen met een paar andere neolithische vindplaatsen) in de omgeving van de berg Karacadağ waar genetici de oorsprong hopen te vinden van ons gecultiveerde graan. Deze wetenschappers vermoeden dat daar de oorsprong was van de neolithische revolutie: de eerste landbouw. Nieuwere publicaties doen echter vermoeden dat het graan al veel eerder en op verschillende plaatsen werd gecultiveerd.

Klaus Schmidt en anderen geloven dat de nomadische groepen moesten samenwerken om de destijds voorkomende wilde graansoorten te beschermen tegen wilde dieren (kuddes gazelles en ezels). Zo ontstond een vroege gemeenschappelijke organisatie van diverse groepen rondom de heiligdommen. Volgens Klaus Schmidt begon de neolithische revolutie niet in kleine moestuinen, maar meteen in grote stijl met een gemeenschappelijke organisatie.

Niet alleen de reusachtige grootte, ook het naast elkaar staan van pilaarheiligdom naast pilaarheiligdom maakt het complex uniek. Er bestaan geen vergelijkbare complexen uit deze tijd.

  • Nevalı Çori, een nederzetting uit de steentijd die sinds 1992 op de bodem van het Atatürkstuwmeer ligt, en eveneens door het Deutsches Archäologisches Institut onderzocht werd, is rond 500 jaar jonger. De daar eveneens gevonden T-pilaren zijn beduidend kleiner en het heiligdom bevond zich midden in een dorp.
  • De ongeveer uit dezelfde tijd stammende bebouwing van Jericho heeft geen kunstzinnige versieringen en grote beeldhouwwerken.
  • Çatalhöyük is 2000 jaar jonger.

Mythologische overwegingen

De ontdekker, Klaus Schmidt, stelt een paar hypotheses voor omtrent de geloofsbeleving van deze vroege groepen op grond van vergelijking met andere vondsten en cultusplaatsen. Hij gaat uit van sjamanistische praktijken en denkt dat de T-pilaren mythologische wezens voorstellen, of misschien voorvaderen. Een scherpomlijnd godsgeloof ontstond vermoedelijk pas in Mesopotamië met grote tempelcomplexen en paleizen. Daarbij past goed de overlevering van de Sumeriërs dat de landbouw, de veeteelt en de weefkunst vanaf de heilige berg Du-Ku naar de mensen gebracht zou zijn. Daar leefden de Anunna-goden uit zeer oude tijd zonder afzonderlijke namen.

Literatuur

  • Badisches Landesmuseum Karlsruhe (Hrsg.): Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Die ältesten Monumente der Menschheit. Begleitbuch zur Ausstellung im Badischen Landesmuseum vom 20. Januar bis zum 17. Juni 2007. Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2072-8.
    • DVD-ROM: MediaCultura (Hrsg.): Vor 12.000 Jahren in Anatolien. Die ältesten Monumente der Menschheit. Theiss, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-8062-2090-2
  • Klaus Schmidt: Sie bauten die ersten Tempel. Das rätselhafte Heiligtum der Steinzeitjäger. München 2006, ISBN 3-406-53500-3
  • Klaus-Dieter Linsmeier & Klaus Schmidt: Ein anatolisches Stonehenge. In: Moderne Archäologie. Spektrum-der-Wissenschaft-Verlag, Heidelberg 2003, S. 10-15, ISBN 3-936278-35-0
  • Klaus Schmidt: Göbekli Tepe, Southeastern Turkey. A preliminary Report on the 1995–1999 Excavations. In: Palèorient CNRS Ed., Paris 26.2001,1, 45–54, ISSN 0513-9345
  • Klaus Schmidt: Frühneolithische Tempel. Ein Forschungsbericht zum präkeramischen Neolithikum Obermesopotamiens. In: Mitteilungen der deutschen Orient-Gesellschaft 130, Berlin 1998, 17–49, ISSN 0342-118X
  • K. Pustovoytov: Weathering rinds at exposed surfaces of limestone at Göbekli Tepe. In: Neo-lithics. Ex Oriente, Berlin 2000, 24–26 (14C-Dates)
  • J. E. Walkowitz: Quantensprünge der Archäologie. In: Varia neolithica IV. Beier und Beran, Langenweissbach 2006, ISBN 3-937517-43-X

Externe links

Plaats commentaar
Hints en tips
Volkan Turan
6 september 2018
It is the oldest known temple (10.000 BC) in the whole world and its mystery has not been uncovered fully. Worth spending an hour with a guide. A small gift shop and toilets are available.
Yusuf Ziya Aydın
14 may 2016
Easy to drive by car, motorcycle or bike (12 km from Sanliurfa city center, less from Gaziantep - Mardin highway)
Tugra Gönden
23 september 2015
Absolutely mind blowing place, top historic site in the world, a lot of the site is still uncovered and I hope what is will be protected, needs more explanation on site
Turkish Travel Blog
12 february 2014
Without an interest in history, this site will mean very little to you. Excavations are not yet completed however on the plus side, it is very easy to reach if in Sanliurfa. Hire a car.
Burcu Özgün
28 april 2019
First temple in the world. The hill where the ruins are have the best view! Must see!
B Zhr
27 august 2014
First thing about Gobeklitepe, restoration process is on hold till late september/early october. The deck hides details which I really wanted to see. The site seems to be really good at the end :)
Meer reacties laden
foursquare.com

Zoek hotels

Alle hotels Alles zien
Nevali Hotel

beginnend $71

Dedeman Sanliurfa Hotel

beginnend $47

Elruha Hotel

beginnend $38

Hilton Garden Inn Sanliurfa

beginnend $35

Hotel Arte

beginnend $40

Hotel Euphrat Nemrut

beginnend $45

Aanbevolen bezienswaardigheden in de omgeving

Alles zien Alles zien
In verlanglijst
Ik ben hier geweest
Bezocht
Harran (stad)

Harran, in de Romeinse geschiedschrijving bekend als Carrhae, is een

In verlanglijst
Ik ben hier geweest
Bezocht
Severan Bridge

The Severan Bridge (Chabinas Bridge or Cendere Bridge, Turkish:

In verlanglijst
Ik ben hier geweest
Bezocht
Nemrut Dağı

| onderschrift=Sculpturen op de Nemrut Daği, opname augustus 2001

In verlanglijst
Ik ben hier geweest
Bezocht
Thermopylae

Thermopylae of Thermopylen (Oudgrieks en Katharevousa:

In verlanglijst
Ik ben hier geweest
Bezocht
Gaziantep Castle

Gaziantep Castle, is a castle first built by the Hittite Empire as an

In verlanglijst
Ik ben hier geweest
Bezocht
Şirvani Mosque

Şirvani Camii, Şirvani Mehmet Efendi Camii or İki Şerefeli Camii is

In verlanglijst
Ik ben hier geweest
Bezocht
Diyarbakır Fortress

Diyarbakır Fortress, is a historical fortress in Sur, Diyarbakır, T

In verlanglijst
Ik ben hier geweest
Bezocht
Great Mosque of Raqqah

The Great Mosque of Raqqah (Arabic: الجامع الكبير في الرقة‎) is th

Vergelijkbare toeristische attracties

Alles zien Alles zien
In verlanglijst
Ik ben hier geweest
Bezocht
Tempel van Horus (Edfu)

De Tempel van Horus in Edfu is één van de mooiste en zonder twijfel b

In verlanglijst
Ik ben hier geweest
Bezocht
Tempel van Antoninus en Faustina

De Tempel van Antoninus en Faustina (Latijn:Templum Antonini et

In verlanglijst
Ik ben hier geweest
Bezocht
Persepolis

Persepolis (Perzisch: taagt-e-jamshid) de door Darius I gebouwde stad

In verlanglijst
Ik ben hier geweest
Bezocht
Tempel van de Olympische Zeus (Athene)

De Tempel van de Olympische Zeus of het Olympieion in Athene was de

In verlanglijst
Ik ben hier geweest
Bezocht
Garni (plaats)

Garni (Armeens: Գառնի) is een dorp in Kotayk, in Armenië. Vlak bij h

Alle vergelijkbare plaatsen